एमाओवादी बिग्रनुका कारण

ध्रुवराज अधिकारी 

आगामी महाधिवेशनको तयारीको सुरुआतका क्रममा एकीकृत नेकपा -माओवादी) मा यतिबेला बैठक र प्रशिक्षणहरूको चटारो छ । यसअघि पार्टी बिगि्रयो भन्नेलाई पार्टीबाटै खेद्लान् कि भनेजस्तो गर्नेहरू पनि यी बैठक-प्रशिक्षणहरूमा 'पार्टी बिगि्रएकै छ' भन्न थालेका छन् । एमाओवादी अध्यक्ष प्रचण्डले पार्टी बिरामी परेकोले यतिबेला सिटामोलमात्रै खाएका छौं, महाधिवेशनसम्म जाँदा पार्टीको शल्यक्रिया नै गर्छौं भन्न थाल्नुभएको छ । एमाओवादीभित्र 'पार्टी बिगि्रएको छ' एउटा थेगो नै बनेको छ । तर पार्टी किन 'बिगि्रयो' र यसलाई कसरी सच्याउने भन्ने विषयमा सार्थक र इमानदार बहस भने हुनसकेको पाइँदैन ।
यहाँ 'पार्टी बिगि्रयो' भन्नुको अर्थ पक्कै पनि एमाओवादी सर्वहारावादी संस्कृति, आचरण र आदर्शबाट विचलित भयो भन्ने नै हो । सातौं विस्तारित बैठकसम्म आउँदा पार्टीभित्रको आर्थिक पारदर्शिताको विषयलाई लिएर भृकुटीमण्डपमा नाराजुलुस नै भए । शान्ति प्रक्रियामा आएको सात वर्ष बित्न नपाउँदै पार्टीभित्रै स्पष्ट रुपमा बहुवर्ग देखिए । गणेशले महादेव-पार्वतीलाई परिक्रमा गरेझैं रातदिन शक्तिकेन्द्रका वरिपरि घुम्ने नेता तथा कार्यकर्ता रातारात अर्बपति भए भने युद्धमा त्याग र समर्पण गरेका ठूलो पंक्ति बेवारिसे बनेर सडकछाप हुनपुग्यो । वितरणको न्यायको लागि लडेको पार्टीभित्रै असमानताका पहाडहरू खडा भए । एउटाले गरेको अपराधको लागि अर्को जेल बस्नुपर्ने, अपराधै नगरेका व्यक्ति हत्यारा भनी फरार हुनुपर्ने स्थिति आयो । सामन्ती राजा र ठूलाठालुका दरबारभित्र हुने अपराधलाई नाघ्ने काण्डहरू न्यायको लागि दसौं हजारले रगत बगाएको पार्टीभित्रै भए । छोटकरीमा भन्नुपर्दा एमाओवादी नेपाली सर्वहारा वर्गको अग्रदस्ता रह्यो कि रहेन भन्ने विषयमा धेरैका मनमा शंका पैदा भएको छ । कारण के हुन् त ? यसका अनेक कारण हुनसक्छन् ।

बलशाली बजार

माओवादी सेनाका लडाकाको पुनः वर्गीकरणको क्रममा चितवनको शक्तिखोरस्थित तेस्रो डिभिजन लगायत लडकुका शिविरबाट त्यतिबेला आएका खबर माओवादी क्रान्तिप्रति सहानुभूति राख्ने जोसुकैका लागि हृदयविदारक र दुःखान्त शोकगीत जस्तै थिए । सदस्यहरूबाट एक हजार/दुई हजारका दरले संकलन गरिएको कोषबाट उपल्ला तहका कमाण्डरहरूले ३ देखि ५० लाखसम्मका दरले बाँडेर खाए भन्ने सुनियो । उता सदस्यहरू पनि आफै बसेका क्यान्टोनमेन्टका टहराका फल्याकसित दिनदहाडै 'च्याप्टे' -चेप्टो सिसामा हालिएको ह्विस्की) र बियर साटिरहेका थिए । यो पंक्तिकारलाई पनि त्यसक्रममा शक्तिखोरको शिविरमा एक हप्ता रहने संयोग मिलेको थियो । त्यहाँ देखेका सबै दृश्य यी अखबारका पानामा पोतिदियो भने मान्छेहरूले मलाई माओवादी विरोधी भनिठान्लान् र क्रान्तिका ठेकेदारहरूले क्रान्ति विरोधी भनी भत्र्सना गर्लान् भन्ने डर छ । मैले त्यहाँ 'मास हिस्टेरिया अफ गि्रड' -लोभको अनियन्त्रित आम उत्तेजना) देखें । समकालीन इतिहासमा क्रान्ति रक्सीमा डुबिरहेको साक्षी बसें । र हामी क्रान्तिकारीको विचारको जलप कति पातलो रहेछ र बजार कति बलशाली रहेछ भन्ने अनुभूतिले मोर्चामा हारेको सिपाहीजस्तो मेरो मन हुँडलियो ।

लडाकु शिविरमा जे भयो, त्यो पक्कै पनि कुनै आकस्मिक र पृथक परिघटना थिएन । सगरमाथाको काखमा नयाँ र छुट्टै दुनियाँ जन्माउला भनी संसारभरका क्रान्तिकारीले आशाको नजरले हेरेको महान् पार्टीका रगत र नसा-नसामा भ्रष्टाचार र कमिसन घोलिएको अभिशप्त सत्य थियो त्यो । र त्यो खासमा शान्ति प्रक्रियामा आइसकेपछि एक्काइसौं शताब्दीको क्रान्तिकारी पार्टीभित्र बजारको 'अदृश्य सिकञ्जा'ले बलियो गरी जकडेकोे संकेत थियो । एमाओवादीमा दसौं वर्षदेखि शून्यप्रायः वैचारिक-सैद्धान्तिक स्कुलिङको परिणति थियो । नेतृत्वबाटै निःसृत उपभोक्तावाद र पाखण्डको चरमसीमा थियो । र नैतिकतालाई उपेक्षा गरेपछि कसरी राजनीति विष्णुमतीको ढलजस्तो गन्हाउने हुनसक्छ भनी इतिहासले सिकाएको पाठ थियो ।

आलोचनाको कमजोर आत्मा

एमाओवादीको संगठन धेरै हदसम्म व्यक्तिगत वफादारीमा अडेको लामो भैसक्यो । फरक यतिमात्रै हो, हिजो यो पार्टी एउटा व्यक्तिप्रतिको वफादारीमा अडेको थियो, आज नेतात्रयप्रतिको वफादारीमा अडेको छ । लेनिनले जहिले पनि माक्र्सवादीहरू क्रान्तिकारी र आलोचनात्मक हुनुपर्छ भन्नेमा जोड दिने गर्नुहुन्थ्यो । तर नेपालका कम्युनिस्ट पार्टीमा मात्र होइन, विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनमै आलोचना-आत्मालोचना भनेको कर्मकाण्डमात्रै बनेको छ । अझ कतिपय अवस्थामा त 'अभिव्यक्तिमा स्वतन्त्रता' भन्दै अरुलाई खुल्न लगाएर आफ्ना विरोधी पहिल्याउने र अर्को चरणमा तिनको सफाया गर्ने काम पनि भएको छ । कमिटी प्रणालीलाई पक्षाघात गराउने र हुक्के, चम्चे, 'एस म्यान' र 'साइड किक'हरूमार्फत पार्टी र कहिलेकाहीँ त देशै हाँक्ने काम भएको छ । आलोचकहरूलाई जहिले पनि सामन्ती समाजमा रजस्वला भएका महिलालाई झैं पर सार्ने, सताउने र लखेट्ने काम हुँदा पार्टीको आलोचनात्मक आत्मा नै मृतप्रायः हुनपुगेको छ । एक्काइसौं शताब्दीको जनवाद भन्दै जनतासमेतको आलोचनात्मक निगरानीको ढोल बजाउने तर आलोचनाभन्दा प्रशंसामात्रै सुन्न मनपराउने एक्काइसौं शताब्दीका विश्व क्रान्तिका नायकहरूको मनोरोग नै भएको छ । 'माक्र्सवाद विज्ञान हो' भनेर हाम्रो एमाओवादीका नेतादेखि कार्यकर्ताले रटान दिएको सुन्दा धेरैका कानै टट्टाए होलान् । तर विज्ञान भनेको के हो भन्नेमै उनीहरू अस्पष्ट रहेको भान हुन्छ । अमूक व्यक्तिप्रतिको अन्धभक्ति र निरन्तर वफादारीसित विज्ञानको बाह्र हातको पनि साइनु छैन । वास्तवमा कुरै गर्ने हो भने व्यक्तिप्रति नभई तथ्य र सत्यप्रति वफादार हुनु नै विज्ञान हो । वस्तुगत् जगत्को अध्ययन गर्दा आत्मगत आग्रह, पूर्वाग्रह र जडसूत्र एवं रुढीवाद र एक हदसम्म भन्दा कुनै पनि प्रकारको अन्धवफादारीबाट आफूलाई अलग-थलग राख्न सक्नु नै वैज्ञानिक पद्धति हो । तर आफ्ना हरेक वाक्य विज्ञानका वाणी हुन् भनेर फलाक्दै हिँड्ने हामी माओवादी क्रान्तिकारीहरूले नै कुनै व्यक्ति भएन भने पृथ्वी नै घुम्दैन भनेझैं ठान्नु निकै विडम्बनाको विषय बनेको छ । यसरी कार्यकर्ताले नेतृत्वमाथि र जनताले कार्यकर्तामाथि आलोचनात्मक निगरानी गर्ने भन्ने 'एक्काइसौं शताब्दीको जनवाद'को मूल मर्मअनुरुप काम हुन नसक्दा एमाओवादी बिगि्रएको हो ।

एकल नेतृत्व प्रणाली भृकुटीमण्डपमा सम्पन्न एमाओवादी सातौं विस्तारित बैठकका निर्णय सुनेपछि धेरैमा एउटा नयाँ आशा र उत्साहको  रक्तसञ्चार भएको

थियो । अध्यक्ष प्रण्डले विस्तारित बैठकमा गरेका प्रतिबद्धता उहाँको दिलदेखि नै आएको हुनुपर्छ भन्ने यो पंक्तिकारलाई अझै पनि लाग्छ । तर विस्तारित बैठकका निर्णयको स्पिरिटमा अध्यक्ष प्रचण्डकै शब्दमा एमाओवादीको 'शल्यक्रिया' सफल हुन असम्भवै त छैन, तर निकै गाह्रो छ भन्ने पछिल्लो दिनका घटनाक्रमले देखाएका छन् । कुनै पनि संगठनको नेतृत्वको वरिपरि नै त्यसको विचार, संस्कृति र आचरणको निर्माण भएको हुन्छ । भ्रष्ट संस्कृतिको पनि आफ्नै 'इम्युन सिस्टम' हुन्छ । भ्रष्ट संस्कृति जेलाई केन्द्रविन्दु बनाएर मौलायो, त्यो केन्द्रविन्दुमा ठूलै आगलागी वा भूकम्पबिना त्यो छुमन्तर हुने विषय होइन । नयाँ नेतृत्वले मात्रै आफ्नो वरिपरि नयाँ संस्कृतिको निर्माण गर्नसक्ने हो, तर एमाओवादीभित्र यो विषयमा अहिले कल्पनै गर्न सकिन्न ।

एमाओवादीमा पछिल्लो समयमा सामूहिक नेतृत्व प्रणाली अन्तर्गत नेतृत्व र विचारलाई सामूहिक नेतृत्वको केन्द्रीकृत अभिव्यक्तिको रुपमा लिइनु सकारात्मक संकेत हो । जनवादी अभ्यासलाई बढावा दिइनु पनि प्रशंसनीय विषय हो । तर एमाओवादीभित्र जनवादी अभ्यास अझै पनि कम भएकोे छ । जनवादलाई अझ बढावा दिएर मात्रै पार्टीलाई सच्याउन सकिन्छ । माओले भनेझैं मानिसहरूलाई बोल्न दिइनुपर्छ । मान्छेहरू बोलेर पृथ्वी भासिने र आकाश खस्ने कहिल्यै हुँदैन ।

अमेरिकी अर्थशास्त्री स्वर्गीय सम्पिटरका शब्दलाई सापटी लिने हो भने यतिबेला एमाओवादी 'सिर्जनात्मक ध्वंस' -क्रिएटिभ डिस्ट्रक्सन) को प्रक्रियाबाट गुजि्ररहेको छ । यो सिर्जनात्मक ध्वंसको लपेटाबाट आफूलाई जोगाउने हो भने अध्यक्ष प्रचण्ड र उपाध्यक्ष बाबुराम भट्टराई लगायतको एमाओवादी नेतृत्वले आफ्नो टाउकोमा आफैले आगो लगाउनुपर्छ । आफूलाई रुपान्तरण गर्नुपर्छ । सिङ्गो पार्टी रुपान्तरण हुनुपर्छ । यसमै देश, जनता, नेता, पार्टी, क्रान्ति सबैको कल्याण छ ।

दीर्घकालीन रुपमा भने यतिले पुग्दैन । यो त अध्यक्ष प्रचण्डको शब्दमा सिटामोल खाएजस्तो मात्रै हो । एमाओवादीलाई शल्यक्रिया नै चाहिएको छ । यसको लागि अबको महाधिवेशनमा एमाओवादीले एउटै व्यक्ति आजीवन पार्टीको अध्यक्ष हुन नपाउने भन्ने विषयलाई विधानमै उल्लेख गर्नुपर्छ । र नेतृत्व प्रणालीलाई एकल होइन, चक्रिय वा अरु कुनै उपयुक्त र जनवादी प्रकारको बनानुपर्छ । भनिन्छ- सत्ताले मानिसलाई भ्रष्ट बनाउँछ, अन्ततः सत्ताले उसलाई निरन्तर भ्रष्ट बनाउँछ । जब कुनै संस्थाका सांगठनिक, आर्थिक र राजनीतिक कामकारवाहीहरू अमूक व्यक्तिको कुनै पदको आजीवन सुरक्षाका लागि केन्दि्रत हुन्छन्, त्यहाँ नयाँ राजतन्त्रको उदयबाहेक अरु केही हुनसक्दैन ।

लेखक एमाओवादी कार्यकर्ता हुन् ।
from Kantipur