प्रचण्ड उडेपछि

गणतन्त्र नेपालका प्रथम प्रधानमन्त्री एवं माओवादी अध्यक्ष प्रचण्डलाई लाल सलाम।

फागुन ११, आँबुखैरेनीबाट (गोर्खा लागेपछि) आरुघाट पुग्दासम्म प्रचण्डका नाउँमा बनाइएका झन्डै ४० वटा गेट भेटिए। दुई वर्षअघि गोर्खा जाँदा पनि यस्तै गेट, पानी गाग्रा बाटैभरि थिए। त्यसबेला अध्यक्ष प्रचण्ड र उपाध्यक्ष डा.बाबुराम भट्टराई गोर्खा दरवारलाई संग्रहालय बनाउन जाँदैथिए। क्षेत्रीय भ्रमणमा राजा निस्कदाखेरि र अहिले के फरक छ? भनी आफैलाई सोधेँ। सायद अरुलाई पनि सोध्नुपथ्र्यो।

यसपालि स्वागतका लागि खडा गरिएका यी गेटले प्रचण्डलाई स्वागत गर्न पाएनन्। कारण- गुडेर जाने भनेर प्रचारित प्रचण्ड उडेर जाने भएका थिए।

गोर्खा बजारबाट बिहानै आरुघाटतिर बाटो लागेपछि भेटिने गाउँ र ससाना बजारभरि गेट भेटिए। कतै भने हामी पुग्दा गेट निर्माणाधिन थिए। प्रचण्ड गुडेर नआउने थाहा पाएपछि उनीहरु आश्चर्यचकित भए। उनीहरुले गेट बनाइरहेको देखेपछि सूचना सम्प्रेषण नभएको सहजै थाहा भयो। गेट बनाइरहेका र बनाएर स्वागतका लागि कुरिरहेका गाउँलेले गुनासो पनि गरे।
माओवादी र कांग्रेसको पार्टी कार्यालय रहेको एउटा घर भेटियो। अचम्म ! कुकुर र विरालोजस्ता यी दुई पार्टी कार्यालयमा एउटै घरमा देखेर आश्चर्यचकित भए। गाडी रोकेर दुईचार पोज खिचियो। गाउँको नाउँ टिपेको डायरी धादिङको टारीबेसीमा छुटेपछि here लेख्न पाइएन।

अँ, कतै गेट केराका थामका थिए कतै बाँसका। हामी मिर्मिरे एमएफको गाडीमा थियौं, जनदिशा दैनिकका सम्पादक चन्द्रमान श्रेष्ठ, फोटो पत्रकार दिनेश श्रेष्ठ, जनदिशाकै अर्को साथी पनि। जब हामी साना बजार र गाउँमा पुग्थ्यौं तब उनीहरु हतारिदै हेर्न आउँथे। सायद गाडीभरि रातै अक्षरले रेडियो मिर्मिरे लेखेको गाडी देखेर माओवादी अध्यक्ष प्रचण्ड नै आएको ठान्थे।

'दाइ,निस्कनु पर् यो', हामीले भन्थ्यौं 'तपाईं पनि सीएम नै हो नि।' प्रचण्डलाई सीएम भनेर बोलाउने माओवादीमा चलन नै छ। प्रचण्डलाई बोलाउने सीएमको अर्थ, चेयर म्यान। र, चन्द्रमान दाइको लागि सीएमको अर्थ थियो, चन्द्रमान।

एक ठाउँमा ओर्लेर फोटो खिच्यौं जहाँबाट गणेश हिमाल र मनास्लु नाकैमा ठोकिएलाजस्तो लाग्थ्यो। त्यो ठाउँको नाउँ पनि डायरीमै गयो।

चन्द्रमान दाइको गाउँ रिठेपानी मास्तिर बगुवामा गाडी रोकियो। गेट थियो। प्रतीक्षालयमा जनयुद्धमा सहिद भएका त्यस गाविसका पाँचजनाको फोटोसहित परिचय दिइएको थियो। जसमध्ये चारजना एउटै गाउँका रहेछन्।

घ्याम्पेसाल, सिमलाफेदलगायतका मिनी बजारमा गेट थिए। ती ठाउँमा कतै त झन्डा पनि हतारहतारमा राख्दै थिए। ज्यानै फालेर बाटो सम्याउँदै गरेका डोजर पनि तीन ठाउँमा भेटिए।

बिहान यस्तै ८ बजेतिर पुगियो आरुघाट। धादिङतिरको आरुघाट बजार पुग्ने पुलछेवैमा ठूलो कपडा पसल रहेछ। उनको घरमा किनमेल गर्न आएका दुई सेनालाई माओवादीले मारेका रहेछन्। घटनामा पसलमा बसेकी दिदीसँग कुराकानी भयो। उनको नाउँ र कुराकानी गरेको डायरी नै गायब भएपछि बाँकी गीतबाट भनेजस्तो भयो। घटनापछि उनको श्रीमान्लाई सेनाले बेपत्ता पारेछ। परिवारका सदस्य सबैलाई लगेर गोद्नु गोदेछ।

चन्द्रमान दाइ र दिनेश श्रेष्ठसित छुटेपछि गोर्खातिरको आरुघाटतिर फर्किएँ। पुरानो नेवारी बस्ती रहेछ। बूढी गण्डकीसित मिसिने खोलाखोलाको नाउँ पनि डायरीमै छुट्यो. किनारमा एउटी आमै गाग्रोमा फूल राख्दैथिइन्। छेवैमा गेट थियो। उनको घरमा झन्डा पनि थियो।

मान्छे खान नपाएर मरिरहेका छन्। कार्यकर्ता भोकभोकै छन्। गेटमा खर्चने पैसा भोका कार्यकर्ता र नांगा कार्यकर्ताकालाई खर्चे कसो हुँदो हो? मनमा खसखस राख्न सकिनँ। चन्द्रमान दाइलाई भने 'किन दाइ यस्तो अनावश्यक खर्च?' दाइको जबाफ आएन। मलाई थाहा छ, दाइसँग पनि यसको जबाफ छैन।

आँखाभरि स्वागतका लागि उभिएका ती बेचयन गेटहरु आँखामा आइरहे। स्वागतसमेत गर्न नपाएर आफैसित गुनासो गरिरहेजस्ता पानीका गाग्रा र काम नै माया मारेर प्रचण्डलाई एक झल्को हेर्न आएका गाउँले आँखाभरि आइरहेछ।

थाहा छैन, किन हो कुन्नि? आरुघाटबाट काठमाडौंको बाटो लाग्दा पनि बाटैभरि कुरिरहेका गाउँले, पानीका गाग्रा र गेटहरुले रोल्पातिर गाइने पुरानो लोकगीत गाएजस्तो लागिरह्यो, 'म मायाले मर्ने, साइँ(मायालु) काँरा(काँडा)ले कोर्ने।'
(यसको अर्थ हो मैले माया गरेर मरिहत्ते गर्ने तर मायालुले भने वास्तै नगर्ने।)

प्रचण्डले आरुघाटमा नाचगान गरेका रहेछन्। गीत सिकाएका रहेछन्। साँच्ची प्रचण्डले यो गीत सुनेका छन् कि छैनन् होला हँ? यसो मौका मिले उनलाई सोधे कसो होला?

न्याय नपाए …

२००७ मा शाह शासन पुनस्थापना भयो। इतिहास शाहको गुनगानले भरिन थाले। क्रम जारी छ/थियो।

इतिहास जित्नेको भन्छन्। शाहको पक्षमा लेखिएको नेपालको इतिहासले भन्छ 'न्याय नपाए गोर्खा जानू।' राम शाह नाउँका ती राजाले खूबै न्याय दिएका थिए रे।

फेरि गोर्खा जाँदैछु। दुई वर्षअघि पुगेको थिएँ गोर्खा दरवार। जसबेला माओवादी अध्यक्ष प्रचण्ड र उपाध्यक्ष डा.बाबुराम भट्टराईले गोर्खा दरवार पसेका थिए। त्यसै दिनदेखि गोर्खा दरवार संग्रहालय बनेका थियो।

नेताद्वयले उद्घोष गरेका थिए 'पृथ्वीनारायण शाहले नेपाल राज्य विस्तार गरेको यै भूमिबाट संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपाल निर्माणको थालनी भएको छ।'

जागिरका लागि नेताका पछि दगुर्नु मेरो नियति हो। आज फेरि प्रचण्ड गोर्खा जाँदैछन्। पूर्णकालीन राजनीतिमा लाग्नुअघि माष्टरी गरेको आरुघाटमा उनी जाँदैछन्।

थाहा छैन, उनले के भन्छन्? जे भनून\ मलाई मतलब छैन। जागिर पकाउनु छ। सदस्य थप्न केन्द्रीत केन्द्रीय समिति बैठकमा भएको रस्साकस्सीले थलिएका बूढाले के नै भन्लान् र?

थाहा छैन, गोर्खा कस्तो भएको छ. हेर्नु छ। दिनेशजी भन्दैछन् 'हामी सहिद गाउँ भएर जाँदैछौं। ती जनयुद्धका ऐतिहासिक ठाउँ हुन्।'

काठमाडौं खाल्डो sf6दा एक महिना हाइसन्चो हुन्छ। यसैगरी बूढाले महिना\महिनामा एकपालि खाल्डोबाट निस्कने कार्यक्रम बनाए मेरो त उद्धारै हुनेछ।

ती राम शाह नामका जिनिसले केको न्याय िदंदा हुन्! शाहको चम्चागिरी गर्नलाई लेखिदिए इतिहासकार नाउँका कलंकहरुले। यस्तै लेखेर उनीहरुले गोर्खा दक्षिण बाहु पड्काए होलान्।

जे होस् शाहले न्याय होइन अन्याय र शोषणको दरो जाल बुनेका थिए। त्यसैको विरोद्धमा गोर्खाली जनयुद्धमा होमिएका थिए। अन्याय नसहने गोर्खा हेर्न मन छ। न्याय नपाए गोर्खा जानू भन्ने लेख्ने भाट इतिहासकारका असली अनुहार उदाङ्गो पारिदिने गोर्खा हेर्न मन छ। साँच्ची समतामूलक नयाँ नेपाल बनाउने उद्घोषसाथ जनयुद्धको कमान्ड गरेका सर्वोच्च कमाण्डर प्रचण्डलाई गोर्खाले सोध्ने प्रश्न सुन्न मन छ।
साँच्ची कस्तो होला अचेल गोर्खा?

तन्नेरीका नाउँमा

केही समययता नेपाली जीवनशैली पश्चिमीकरण हुने गतिमा तीब्रता आएको छ। खानपिन, लवाइखवाइ, उठबस चालचलन सबैसबैको अन्धानुकरण हुँदैछ।

पश्चिमी जीवनशैली अपनाउँदा आफूलाई बौद्धिक र सभ्य ठान्ने कुसंस्कृतिको प्रभाव चर्कंदोछ। तर पश्चिमा जीवनशैलीका राम्रा पक्ष सिला खोजे मुश्किलले भेटिएलान्, जसका कारण पश्चिमा विज्ञान र प्रविधिको क्षेत्रमा छलाङ मारे।

पश्चिमाका सकारात्मक पक्षलाई पछ्याएको भए नेपाल कहाँ हुँदो हो हँ यतिखेर ?

हामीले पश्चिमा समाजको नकारात्मक पक्षलाई मात्र अन्धानुकरण गरेका छौं। जसको सबैभन्दा बढ्ता सिकार तन्नेरी पुस्ता भएको छ। हाम्रो लागि योभन्दा अर्को दुखद् समाचार के हुन सक्छ ?

पश्चिमी जीवनशैली सिक्नु नेपालजस्तो तेस्रो विश्वका मुलुकका लागि आवश्यकता र बाध्यता दुवै होला। तर अन्धानुकरण गर्नुपर्छ भन्ने छैन। आफ्नो पहिचानलाई नै धरौटी राखेर पश्चिमा जीवनशैली अन्धानुकरण गर्नु गलत हो।

पश्चिमाले त पूर्वीया 'इमोस्नल' 'िहंसाप्रेमी' 'गरिब' 'अज्ञानी' भन्छ। आफ्नोबारेमा केही पनि गर्न नसक्ने 'लाचार'को संज्ञा दिन्छ। पश्चिमाले पढाएका र तिनका संचारमाध्यमले पस्केका दृष्टिकोणलाई अपनाइरहेका छौं। पूर्वलाई हेर्ने पश्चिमा दृष्टिकोणलाई आँखामा चिम्लेर पछि लागेका छौं। हाम्रा समाजका सकारात्मक पक्षलाई माया मारेर पश्चिमकै पछि दौडेका छौं।

थाहा छ, सबैथोक सधैंका लागि सान्दर्भिक हुँदैनन्। फेरिदैजान्छ। तर नेपाली समाजको पहिचानलाई जोखिममा राखेर अरुका गलत संस्कार अपनाउनुको अर्थ के होला र ? तन्नेरी साथीका लागि पश्चिमा जीवनशैली सबै राम्रा होलान् तर मेरा लागि सबै ta सही छैनन्।

पश्चिमा गलत जीवनशैली हाम्रा लागि भाइरस हुन्। जसलाई एन्टीभाइरस प्रयोग नगरेर आँखा चिम्म पारी पछि लागेका छौं।

पश्चिमा जीवनशैलीको भाइरसबाट सबैभन्दा बढी आदिवासी जनजातिका चोखा जीवनशैली धरापमा परे।

पश्चिमका जे पनि आँखा चिम्लेर अपनाउने प्रवृत्ति त्यागे कसो होला ?

सम्झना बोकेर रोल्पातिर

रोल्पा जाँदैछु, दुई वर्षपछि। थाहा छैन, रोल्पा सन्चो छ या बेसन्चो ? जहाँबाट नयाँ नेपाल बनाउने सपना उनियो। र, त्यसको लागि पहिलोपालि क्रान्तिको राँको बाले। (सही थियो या नाई ? यो बहसको विषय होला, त्यो अर्कै कुरा हो।) र, त्त्यही ठाउँ होलेरीबाट अनमिनले अयोग्य भनेका जनमुक्ति सेनालाई बाहिर पठाउने कामको समापन गरिदैछ।



सपना देख्ने याम रोल्पाको बनपाखामा बिताएँ। देखेँ, एउटा माष्टर बन्ने सपना। गाउँको हेल्थ पोष्टमा सुइ लाउने डाक्टरको सपना। र, गायकको सपना। बेसंजोग भनौं, जे सपना उनेँ त्यो बन्न सकिनँ।

जे होस् सपना देख्ने याम रोल्पाका बनपाखामा बिते।

होलेरी जाँदैछु। जहाँ माओवादीले पहिलोपालि जनवादी गणतन्त्र बनाउने कामको थालनी गर्न पुलिसचौकीमा धावा बोलेको थियो। कुरा थियो २०५२ फागुन १। र, फागुन १ आउनुभन्दा भन्दा एकसाताको बीचमै त्यसको छेवैमा बसेका उनै सपना फुलाउन धावा बोल्ने तन्नेरीहरुलाई बाहिर पठाइदैछ। जसलाई अनमिनले अयोग्य भनेको छ।

जाँदैछन्(prachand) उनीहरुलाई विदाइ गर्न जसले सपना देख्ने यामको कल्पना गरे। उमेर पढ्ने याम सपना देख्ने याम। िसंगो भविष्य गुजारेका बेला उनीहरुलाई घर न घाटको बनाउने गरी पठाइदैछ। के भन्लान् प्रचण्डलाई उनीहरुले जसले सपना देखायो। जसले मुक्तिको लागि भनेर सारा जीवनको खुसी छाडेर मुक्ति आन्दोलनमा होम्यो र गणतन्त्र आइसकेपछि उनीहरुलाई रित्तो हात घर फर्काइदैछ। के होला तिनीहरुको प्रश्न Prachand lai?

'अयोग्य' छापामारसँग

धेरै छुटे मनका रहर बाटो बिसाउनीमा

पाइला भन्दा घुम्ती धेरै मेरो कहानीमा

कति कुरा सम्झनाका पातभरि लेखेँ

मीठामीठा सपना पनि यै धुलोमै देखेँ

-पवित्र सुब्बा

preparing to set his baggage to leave cantonment 

कमरेडहरुसँग अन्तिम विदावारी गर्न उनी हतारिदै घरी वल्लो बटालियन पुगे घरी पल्लो बटालियन । शिविरभित्र उभिएका पाल ससाना घर र त्यहाँका ढुंगा माटोलाई पनि 'कतै छुट्यो कि' जसरी मसिनरी नियाले । 'देश जान थालेको' कुनै रोल्पाली परिवारजस्तो उनी घरी यता छुटेजसरी घरी यता छुटेजसरी फर्की फर्की हेरे । रोल्पातिर आफ्नो ठाउँ थलो बेचेर बसाइ सर्नेलाई 'देश जाने' भन्छन् ।

ठीक 'देश जाने'जस्तै लाग्यो । उनको चाल देखेर किन किन खुट्टा यसैयसै लर्बरिए । त्यसैले बि्रगेड कार्यालय छेउमा रहेको प्रतीक्षालयमा थचक्क बसेँ । 

Last day of his cantonment life @Hattikhor cantonment health post

just ahead taking a rucksack bag and set of trouser with tag of unfit PLA at Jhyaltungdanda

receiving farewell being unfit PLA at Jhyaltungdanda

entering home at Kolhuwa, Nawalparasi

giving medicine to his grandfather at his last stage of life

'नजाने ?' केही छुट्यो कि भनेर फर्की हेर्दा प्रतीक्षालयमा बसिरहेको देखेछन् सायद । उनले सोधेपछि केही पनि नबोली उनको पछि लागेँ ।

जब फेरि उसैगरी विदावारी गर्दै िहंड्न थाले तब नवीन सुब्बाको (लिम्बू संस्कृतिमाथि बनाएको) नुमाफुङ फिल्मको गीत कानमा बज्यो । कथाले भन्छ -बाआमाले दिएको घरमा नगई छोरी दिल बसेको ठिटोसँग लाग्छे । रुपौली-सुनौलीको हर्जाना घरबारी बुझाएर लिम्बू परिवार देश लाग्छ । परम्परा तोडेर दिलको कुमारसित बाटो लागेकी लिम्बू चेली र रुपौली-सुनौली तिर्न नसकेर गाउँ छोडेका चेलीका बाआमा बाटो लाग्दा बज्ने यो गीत किन यतिखेर कानमा बज्यो ? छक्क परेँ । यो गीत त त्यतिखेर पनि सान्दर्भिक हुँदैथ्यो जब दुई दिनपछि झ्याल्टुङडाँडाबाट अयोग्य भनिएका जनसेना देश जाने जसरी लर्को लाग्ने छन् ।



last day of cantonment: recalling his past with his comrades

अँ, एप्रोन लगाएका देवीराम महतो उर्फ कमरेड सर्जन, २३, दिउँसोपख विरामीका नाम दर्ता गर्ने र जाँच्नमै व्यस्त थिए । जनमुक्ति सेनाको चौथो डिभिजन अन्तर्गत सहायक शिविर हात्तीखोरस्थित परिवर्तन स्मृति बि्रगेडमा रहेको स्वास्थ्यकेन्द्रमा त्यो व्यस्तता उनको सैन्य जीवनको अन्तिम थियो । भोलिपल्ट बिहानै उनीसहित ५२ जनाले शिविर छाड्दैथिए । विदामा जसरी होइन सधैंका लागि ।

'विरामी जाँच्ने काम त फेरि पनि गरिएला तर यै ठाउँमा भने यो नै अन्तिम होला,' स्वास्थ्यकेन्द्रबाट बाहिरिदै उनले फरक्क फर्केर हॆरे ।

झाडी फाडेर मान्छे बस्नलायक बनाएर यस्तो अवस्थामा पुर् याएको शिविरको तीन वर्षे घामछाया काटेका थिए । २०६३ मंसिर ५ देखि जनमुक्ति सेना सात मुख्य र २८ सहायक शिविरमा बस्न थालेका थिए । युद्धकालमा पनि स्वास्थ्यमै काम गरेका सर्जन शिविरमा बसेपछि पनि शिविरकै स्वास्थ्यकेन्द्रमा काम गरे । तीन वर्षसम्म काम गरेको स्वास्यकेन्द्रबाट बाहिरिदा उनका आँखा आँसुले भरिइसकेको थियो । तर, उनले लुकाउने कोशिस गरे ।

recalling his past with PLA dressed photo at the first night of his home returing 

स्वास्थ्यकेन्द्रबाट निस्केर नजिकै रहेका हरिया रंगका पालतर्फ लागे । बीचको एउटा पालमुनि छिरे । जुन पालमुनि उनीसहित उनका सबैभन्दा मिल्ने साथी पिपल पनि बस्छन् । तर उनी पस्दा उनका साथी पिपल ड्युटीमा गइसकेका थिए ।



एप्रोन फुकाले । त्यसलाई पालको भित्तामा झुण्ड्याए । के सम्झे कुन्नि ? झिके । पट्याएर झोलामा राख्न खोजे । फेरि के सम्झे कुन्नि ? एप्रोन स्वास्थ्यकेन्द्रमा लिएर गए ।

पालमुनि फर्किए । भित्तामा झुण्ड्याइएका टाटेपाटे लाहुरे पोसाक झिके । लगाए ।

'आज यै पोशाक पनि अर्कै लाग्दैछ,' उनले बाहुला बेर्दै भने 'फेरि लगाइने छैन । सायद यसैले हो कि ?'

हतार थियो, विदावारीका लागि साथीहरुलाई भेट्न । हतारहतारमा उनले टाटेपाटे पोसाक लगाए । त्यसपछि पालबाट बाहिरिए । भेट्नुपर्ने साथीलाई फोन गरे । शिविरको ठूलो क्षेत्र भएकाले बटालियन बटालियनहरुमा पुग्दा भेटिने हुन् या होइनन् ? पक्का गर्नलाई पनि फोन गर्नुको कारण खुलाए ।

बाहिरिनेबित्तिकै भेटिए उनका स्वास्थ्यकै सहकर्मी । केही साथी पालको छेवैमा चौरमै खाना पकाउँदै थिए । साथीहरुलाई विदाइका लागि बोइलर पकाउने तयारी हुँदै थियो ।

स्वास्थ्य विभागका भान्सा बटालियनको जस्तो ठूलो थिएन । आठ/दसजनाको भान्सामा उनीहरुले पालैपालो पकाउँदारहेछन् । भान्सा छेवैमा भेटिइन् बि्रगेड सहकमाण्डर कुशलरक्षा । उनले सर्जनलाई 'कहिलेकाहीँ आउन' भन्दै 'नबिस्रन' आग्रह गरिन् ।

भोलिपल्ट नेकपा (मसाल) निकट राष्टिय जनमोर्चाको लुम्बिनी बन्दका कारण बहिर्गमनका लागि चौथो डिभिजन मुख्यालय झ्याल्टुङडाँडा पुग्न बिहान पाँच बजे नै हात्तीखोरबाट बाटो लाग्नु थियो । त्यसैले पनि साथीहरुलाई आजै भेटन् उनी हतारमा थिए ।



परेड खेल्ने चौरमा पुगे । एकछिन टक्क अडिए । त्यसपछि पुगे दैनिक रोलकल हुने सानो चौरमा । जहाँ उनी दैनिक रोलकलमा भाग लिन्थे । हेरे -भलिबल कोर्ट । बास्केट बल कोर्ट हेरे ।

साथीहरु भेट्न सबै बटालियन चहारे । अन्तमा पीएलए स्पोर्टस् क्लबमा पुगे । विदाइका लागि पुगेका बटालियनमा विदाइकै लागि आएका जाने साथीहरु पनि भेटिए ।

'स्वास्थ्यमा भएकाले प्रायः सबैसँग चिनजान हुन्छ', धेरै साथीलाई भेटेपछि उनी बासस्थान फर्कंदैगर्दा भने 'अघिपछि नभए पनि जाने बेला एकपालि त भेट्नै पर् यो ।' भेटमा साथीहरुलाई 'गल्ती भए माफ गर्न' भने । साथीहरुले पनि कहिलेकाहीँ आउन भन्दै आफूहरुलाई माया नमार्न आग्रह गरे । तीन वर्षसम्म मात्र होइन त्यसअघि युद्धकालमा सँगै िहंडेका साथीहरुसँग छुट्टिदाका घाउ अनुहारमा छरपष्ट देखिन्थे । विदाइ गर्नका लागि भेट्न गएका उनी साथीहरुकहाँ दुई मिनेट भन्दा बढी अडिन सकेनन् ।

साथीहरुसँग विदावारी गरेर आफू बस्ने पालमुनि फर्कंदा साँझ पर्न लागिसकेको थियो । फर्केपछि बाकस झिके । खाट वरपर र पालको भित्तामा झुण्ड्याएका लुगा मिलाउन लागे ।

last day under tent of his PLA life

उनलाई कसैले कलम उपहार दिएका थिए भने कति साथीले गलबन्दी । उनलाई उपहार दिइएको गलबन्दी उनको घाँटीमा थियो । स्वास्थ्य विभागका उनका साथी मिलेर उपहारको रुपमा एउटा सुटकेस दिएका रहेछन् । उनले बाकसका सामान सुटकेसमा राख्न थाले । सिटीइभिटीले दिएको प्रमाणपत्र सैन्य तालिम गरेको जनमुक्ति सेनाको प्रमाणपत्रसँगसँगै राखे नागरिकता प्रमाणपत्र र अनमिनले प्रमाणित गर्दाखेरि दिएको परिचयपत्र ।

त्यसपछि उनले आफूले लगाएको कम्ब्याट ड्रेस फुकाल्न थाले । टोपी फुकाले । क्रमशः उनको अनुहार कम्ब्याट लुगा फुकाल्दैजाँदा फेरिदै गयो । जनयुद्धमा लागेदेखि बोक्दैआएको जनमुक्ति सेनाको परिचय यतैकतै छाडेर जान थालेजस्तो विछोडको पीडा उनको अनुहारमा झल्किरहेको थियो ।

के सम्झेर कुन्नि ? एकछिन टोलाए । त्यसपछि ती लुगालाई वल्टाइपल्टाइ हेरे ।

कम्ब्याट लुगालाई पट्याउनुअघि कुनै काम भुलेजसरी फरक्क फर्केर हेरे । के सम्झेर कुन्नि ? जुरुक्क उठे । बुट कुनातिर राखे । रातो तारा भएको क्याप देवीराम महतो 'सर्जन' भनेर लेखिएको 'नेम प्लेट' भएको सर्ट र पाइन्ट मज्जाले पट्याए । र, बाकसमा राखे ।


'अन्तिम दिन हो', आज आफूले साँचीराखेको पुरानो यादलाई छाडेर जाँदाखेरि जसरी भने 'मलाई नै कस्तो कस्तो लागिरहेछ । मनमा लागेको कुरा कसरी भन्ने ? मलाई नै थाहा छैन ।'

पालमुनि दुईवटा खाट छन् । कुनातिर बाकस छ । त्यै बाकसबाट उनले सामान झिकेर सुटकेसमा राख्दैछन् ।

बसाइ सर्न लागेकालाई आफन्त र छिमेकी भेट्न आएजसरी उनलाई पालमुनि भेट्न साथीहरु आए । कतिलाई उनले प्रत्यक्ष भेटेर विदा मागे भने कतिलाई फोनबाटै विदावारी मागे ।



खाना खाँदा बत्ती थिएन । खासा बत्तीको मधुरो उज्यालोमा शिविरमा खानपिन भयो ।

तीन वर्षसम्म घामपानी ओतेको शिविर छाड्नुअघिको अन्तिम रातमा उनले के देखे होलान् हँ, सपना ?

६ गते


बिहान चार बजेदेखि नै हात्तीखोर शिविरमा चहलपहल सुरु भइसकेको थियो । पाँच बजे बस छुट्ने भएकाले उनीहरु सबेरै उठेका थिए । शिविरमै बस्ने र बहिर्गमन हुने जनसेना उठिसकेका थिए ।

बाहिर हुस्सुको अँध्यारो मात्र थिएन पानी परेजस्तै थियो । बि्रगेड कार्यालय अगाडि रहेको प्रतीक्षालय छेउमै उभिएको गाडीमा जानेहरु आउनेक्रम जारी थियो । गाडीमा आएर कोही विदाइ गर्दै थिए । जाने जनसेना आआफ्ना बटालियनबाट विदाइ भएर आएका थिए । उनीहरुका निधारमा राता टीका र गलामा मालाले विदाइ भएको पुष्टि गर्थे । जानेहरु ससाना नानीसहितका आमा पनि थिए । बि्रगेड सहकमाण्डर पोष्टबहादुर बुढा मगर 'रणदीप' आफै उनीहरुलाई लिएर डिभिजन कार्यालय जाँदै थिए ।

सर्जन गाडीमा चढ्दा गाडी भरिइसकेको थियो । त्यसैले उनी छतमा जान त_िम्सए । कावासोतीमा बन्द आव्हानकर्ता राष्टिय जनमोर्चाका कार्यकर्ताले गाडी रोके । कुरा नमिलेपछि कमाण्डर रणदीप नै ओर्लिए । लामो छलफलपछि मात्र गाडी गुड्यो ।

डिभिजन कार्यालय झ्याल्टुङडाँडा पुग्दा उज्यालो भइसके पनि हुस्सुले 'होइन कि' जस्तो लाग्दैथियो । दिनभर उनले सैनामैनास्थित कृष्ण सेन स्मृति बि्रगेड, जर्घास्थित वसन्त बि्रगेड र झ्याल्टुङडाँडास्थित सलिम स्मृति बि्रगेडका साथीहरुसँग संचोबेसंचोका कुराकानीसँगै विदावारीमा बिताए । 'तपाइ[ पनि !' एकअर्कालाई भेटेर आश्चर्य प्रकट गरे । बाहिर जान थालेको थाहा पाएर उनीहरु दुखी हुन्थे । १२ बजेतिर बहिर्गमन प्रकि्रयामा भाग लिए । अनमिनले दिएको पुरानो कार्ड फेरियो र नयाँ कार्ड लिए । जुन कार्डमा एक वर्षको म्याद छ । उनले चाहे संयुक्त राष्ट संघका एजेन्सीले घोषणा गरेको क्रखुरा पालनलगायतका प्याकेज लिन सक्ने छन् । एजेन्सीले दिएको एक जोर लुगा लिए । त्यसपछि उनले साथीहरुसँगै झ्याल्टुङडाँडास्थित डिभिजन कार्यालय र सलिम बि्रगेडका बटालियनमा घुमे ।

भोलिपल्ट औपचारिक विदाइ कार्यक्रम हुनुअघि उनले अघिल्लो दिन दिएको १० हजारको चेक भजाए । जनमुक्ति सेनाले दिएको १२ हजारसहित २२ हजार भयो ।


'के गर्ने यो पैसा ?' उनले पैसा हातमा समाएर एकछिन अक्मकाए । उनले लगानी गरेको झर्झराउँदो जवानी स्वप्निल यामको लगानी २२ हजार मात्र थिएन । पैसामा जोख्न त सकिदैनथ्यो । उनी केही बोलेनन् ।

'हामी लडेर गणतन्त्र त आयो नि । यसैलाई मानां उपलब्धी', उनले पैसाको खाम गोजीमा राख्दै भने 'सरकार, अनमिन जति दोषी भए पनि के गर्नु ? जे नहुनु थियो भइसक्यो ।'

विदाइको औपचारिक कार्यक्रममा नेपाल सरकारको प्रतिनिधिलाई बोल्न स्टेजमा बोलाएपछि हुटिङ भयो । आफूहरुलाई बेवास्ता गरेको भन्दै भन्दै हुटिङ गरेर बोल्न दिएनन् । अन्तमा फेरि सरकारी प्रतिनिधिलाई बोल्न दिएपछि उनको भाषण सुरु हुँदा कुसर्ी खाली भइसकेको थियो ।


उनका मिल्ने साथी पिपल हात्तीखोरमा छुटिसकेका थिए । त्यसैले बराबर प्राथमिकताका साथी थिए विदावारी गर्नुपर्ने । उनले बस गुड्नुअघि फेरि आफ्ना साथीहरुसँग अन्तिम विदाइ गर्न घरी बसमा पसे घरी ओर्लिए ।

'माया नमार्नु है', बस गुड्न सुरु गरेपछि टाटेपाटे पहिरनका जनसेनाले हात हल्लाउँदै भने 'आउँदै गर्नु है ।'

शिविरमा कसैका प्रेमी छुटेका थिए कसैका प्रेमिका । कसैका श्रीमती छुटेका थिए कसैका श्रीमान् । कसैका भाइ छुटेका थिए त कसैका दिदी । त्यसमाथि तीन वर्षसम्म बसेको थलो छोड्दा उनीहरुका आँखा यसैयसै रसाएका थिए ।

सर्जन २०६१ मा जनमुक्ति सेनामा भर्ना भएका थिए । दस कक्षामा पढिरहेको बेला एकदिन कावासोतीमा भेटेका थिए जनमुक्ति सेनालाई । उनले भेटेका जनसेनाका कुरा सुनेर र उनीहरुलाई भेटेर यसै जागेको रहरको आधारमा उनी जनमुक्ति सेना बने । त्यसपछि उनले राजनीतिक र सैन्य प्रशिक्षण लिए । त्यसपछि उनले भने 'देश बदल्ने भन्ने स्वप्निल सपना उनियो ।' उनले उनेको सपना र देखेको विपनामा अहिले आकाशपातालको फरक छ । तैपनि उनले भने 'हामी नै निराश भएपछि देशको मुहार कसले फेर्छ ?'


तीनवटा बस गुडे पोखराको लागि । त्यसमध्ये एउटा बसमा थिए सर्जन । उनी डण्डामै ओर्लेर कोल्हुवातिर लाग्नुपर्ने तर सुटकेस कावासोतीमै छोड्ने भनेर कावासोतीमा ओर्लिए । उनले सुटकेस कावासोतीमै राखे जहाँ उनी आउने छन् एसएलसीको तयारी गर्न । उनले यसैपालि सेन्टअप परीक्षा दिएका छन् ।



अब के गर्ने ? उनीसँग बनिबनाऊ योजना छैन । तर आफूले यति धेरै लगानी गरेको पार्टी नछाड्ने बताए । पार्टी काम गर्दै पढाइ पनि अघि बढाउने बताए ।

कावासोतीमा उनका केही स्कुले साथी भेटिए । उनीहरुले सोधे 'कहिले फर्कने ?' उनले भने 'यस्तै दुईचार दिनपछि ।' कहिल्यै नजानेगरी आएको कुरा साथीहरुलाई भन्न सकेनन् ।


'घरमा कसरी भन्लान् हँ ?' उनको घर जान डण्डाबाट कोल्हुवास्थित लेढातिर गुडेको ट्याक्सीमा झुण्डिएको बेला मनमनै सम्झिएँ । 'के भन्लान् सोच्नुभएको छ ?' उनी फिस्स हाँसे । गाउँका मान्छेले सोधे के भन्ने ? छरछिमेकले सोधे के भन्ने ? उनीसँग तयारी जबाफ थिएन सायद ।

ट्याक्सीमा झुण्डिएर उनको घर नवलपरासीको कोल्हुवास्थित लेढा पुग्दा घाम डुबिसकेका थिए । कुनै जानकारीबिना नै घरमा आएको देखेर उनकी आमा, बहिनी, भाउजू र भतिजी अचम्मित भए । उनकी आमाको अपरेसन यसै महिनामा गर्नुपर्ने भएको रहेछ । विरामी रहिछन् । उनका बाबा भने पल्लो कोठामा थिए जहाँ उनका हजुरबा दुई दिनदेखि बोली बसेको थियो । उनकी बहिनीले रगत दिसा गरेको जानकारी दिइन् ।

थारु भाषामा के के कुरा गरे । उनी हत्पत्त विरामी हजुरबा भएको कोठामा गए । उनले औषधी हेरे । हजुरआमा पनि विरामी रहिछन् । वाल्लोपाल्लो राखिएका दुईवटा चारपाइमा बूढाबूढी सुतेका थिए । उनले दुवैजनालाई औषधी खुवाए । उनका बाबाले थारु भाषामै के के भनेपछि उनले नेपालीमा अथ्र्याए 'मलाई फोन आइरहेको थियो तर आउन सकेको थिइनँ । हजुरबाले 'देवे' 'देवे' भन्दै मलाई खोज्नु भएको थियो रे । तर हिजोदेखि हजुरबाको बोली नै बन्द भएछ ।'

उनका परिवारका सदस्य मात्र होइन आफन्तजन पनि आएका थिए ।

विरामीकै चापमा रहेकाले उनलाई कहिले फर्कने ? के गर्ने ? कसैले पनि सोधेनन् । सिकिस्त विरामी भएकाले उनले टाढाका आफन्तलाई फोन गरे । ७ बजेतिर हजुरबा बिते । त्यसपछि मलामी बोलाउन फोनमै व्यस्त भए । तर लोडसेडिङको अँध्यारोमा रुवाबासी रातभर चल्यो ।

राति १० बजेतिर बत्ती आयो । कम्ब्याट लगाएर खिचेको फोटो जसलाई लेमिनेसन गरेर कोठामा राखिएको रहेछ, उनले हातमा लिए । के सम्झिए कुन्नि ? एकछिन हेरे । केही बोलेनन् । हजुरबा बितेको शिविरबाट अयोग्य भनेर बाहिरिएको यी एकैचोटी लागेका चोट थिए ।

कहिले फर्कने ? या कसरी आए ? भनेर न परिवारजनले सोधे न त यसरी आएँ भनेर उनले नै भनेका छन् । उनका गाउँले साथीहरु पनि भेला भए । उनीहरुले कहिले फर्कने ? भनेर सोधे । 'केही दिन बस्ने' बताए ।

उनले कम्ब्याट लगाएको फोटो हेरेपछि सिरकभित्र गुटमुटिए ।

के सपना देखे होलान् हँ, घर फर्किएको त्यो रात ?


बिहान आँगनमा उल्टो पारिएको चारपाइमा राखिएको लाशको छेउमा सर्जन टुक्रुक्क बसेका थिए । लाशको छेवैमा हजुरआमा घरीघरी भक्कानिदैथिइन् । हुस्सुले अँध्यारो नै थियो । चिसो थियो । तर ती आमैको परम्परागत सेतो लुगा घुँडाभन्दा माथि थियो भने शरीरमा पातलो लुगा र त्यसमाथि पातलो बर्को थियो ।

आँगनमा छोरीहरुले डाको छाडेका थिए ।

सर्जन घरी फोन गर्थे घरी मलामी बोलाउन साइकल कुदाउन थाले । थारु परम्पराअनुसार गाड्नु पर्ने । गुरुवा भएकाले झन् गाड्नै पर्ने । तर सर्जनका बाले जलाउने भनेपछि नारायणी किनारतिर लागे ।

सर्जन र उनका भिनाजु जो नेपाली सेना रहेछन् बोके । भिनाजु आर्मी कोटमै आएका थिए ।

नारायणीको पाल्लो किनार कति पारि छ ? हुस्सुले केही पनि देखिदैनथ्यो तर थारु परम्पराअनुसार पोलि नसक्दासम्म मलामीले सात/आठ पालि नारायणीमा डुबुल्की मारिसकेका थिए ।


'सुन त जलिसक्यो होला है' काठले हजुरबाको लाश चलाउँदै उनले भने 'हजुरबाको कम्मरमा एक तोलाको सुनको औठी थियो ।' आफूसँगै लाने इच्छा प्रकट गरेकाले सुन नझिकेको उनले बताए ।



बाआमाले के भन्लान् ? के थियो सपना ? जनयुद्धमा जनमुक्ति सेना भएर िहंडेको छोरो रित्तो हात घर फर्कंदा मनमा कस्तो तर्कना उठे ?

उनका अबोध बाबाआमा दिदी बहिनी हजुरआमासँग यस्तो बेला सोध्नु मानवीय हिसाबले पनि उचित थिएन । उनको घरबाट बाटो लाग्न अघि उनले आफूलाई आमाले टीका लगाएर जनयुद्धमा पठाएको ठाउँ देखाए । आमाले फर्केर हेरेको आँगन देखाए ।

'यहीनेर हो आमाले मलाई टीका लगाएर विदा गरेको,' उनले भने ।

उनी त्यहीनेर उभिइरहेका थिए जहाँबाट उनी आमाको हातबाट टीका लगाएर जनयुद्धमा िहंडेका थिए । उनलाई आमाले के आशिर्वाद दिएकी थिइन् ? सोध्नु थियो । जे होस् उनले चढाएको यौवन र त्यागले देशमा गणतन्त्र त आइसकेको थियो तर उनी भने आमाले विदावारी गरेको ठाउँमा रित्तै उभिइरहेका थिए ।


सर्जनसँग विदावारी भएर डन्डा जाने गाडीको पुच्छरमा झुण्डिदा उनी उसैगरी उभिएका थिए । गाउँतिर चल्ने टेम्पोजस्तो भ्यानमा नअटेर झुण्डिरहेका कोल्हुवाबसीसँगै झुण्डिएर गुड्न थालेपछि शिविरमा बजेको पवित्र सुब्बाकै बाँकी गीत कानमा फेरि बज्यो-



लेख्न बाँकी सानो खुसी मनमा अझै छ िक

फेरि अर्को जंघार मैले तर्नु रहेछ बाँकी

-पवित्र सुब्बा

(यो गीत र सर्जनबीच के साइनो लाग्छ ? रामजाने ।)

(अंग्रेजीमा पढ्न मन लागे http://www.myrepublica.com/e/component/flippingbook/book/74-republica-05-feb-2010/1-republica.html क्लिक गर्न कष्ट गर्नुहोला ।)

चिनो

[हातसहित जिन्दगीका सबैभन्दा ऊर्जाशील र स्वप्नील याम जनयुद्धलाई दिएकी नमूना बीएण्डबी अस्पतालमा लामो समयदेखि उपचाररत छिन्। रोग पत्ता लाग्न नसक्दा उनका परिवारका सदस्य र प्रियजन पनि आत्तिएका छन्। 
संयोगबस्, उनको उपचारको लागि देश विदेशमा सहयोगी हात भने बढिरहेका छन्। 
शीघ्र स्वास्थ्यलाभको कामना गर्दै उनको नाउँमा लेखेको संस्मरण फेरि तपाईंलाई सुनाउँछु। फेरि सुनाएकोमा गारोपिरो औसरमाफ पाम्।]
पुस बाटो लाग्नुभन्दा दुई दिनअघि। पानी परिरहेको थियो । रातको यस्तै दस बजेको हुँदो हो, पोखरा गएका कमरेड गुलाफ मेरो अफिसमा आए । उनी भिज्दै आएका थिए ।
अफिसको गाडीमा फन्को मार्दा त्यसदिन मेरो पालो लाष्टमा प¥यो । काठमाडौं झन्डै एक फन्का मारेपछि डेरा पुग्दा ११ ले नेटो काट्दै थियो ।

दुधौलीकी छापामार

comrade Swastika 

[एकदिन कमाण्डर शरद दाइले सुनाउनुभयो, 'स्वस्तिकाले आत्महत्या गरिन् ।'] 
सवा नौ बजेको हुँदो हो, बि्रगेड कमाण्डर सन्तोषको कोठाबाट बाहिरिँदा। रात। त्यसैमाथि हुस्सुले छोप्दा केही पनि देखिदैनथ्यो। बाहिरिनेबित्तिकै सिमसिमे पानीमा भिजेजस्तो लाग्यो। गलबन्दीले टाउको सरक्क पारेँ।